Hoe het leven onze persoonlijkheid vormt: inleiding

Soms willen we veranderen maar lijkt het alsof dat niet lukt. Dat is het punt waarbij mensen typisch zeggen "ik ben zo". Op zich is daar niets mis mee, tenzij een bepaalde eigenschap meer nadelen dan voordelen begint op te leveren.

Het helpt als je wat meer zicht begint te krijgen waarom bepaalde overtuigingen of eigenschappen zo sterk aanwezig zijn. Waarom ben je zo?

Herhalen van patronen

Onze persoonlijkheid is voor een stuk genetisch bepaald en voor een stuk is ze (onbewust) ontstaan op basis van onze levenservaring. Dat betekent dat een groot deel van onze persoonlijkheid aangeleerd gedrag is, of anders gezegd: ontstaan op basis van een leerproces. Een leerproces is vanuit een onderwijskundig perspectief één van de leerobjecten die samen het complex systeem van leren vormen.

Het helpt om de vergelijking te maken met een taal. Ieder van ons kent het woord 'kaas' maar weet je ook nog wanneer je dat woord geleerd hebt? Weet je nog het exacte moment wanneer dit woord in je leven kwam? Weet je nog hoeveel moeite het gekost heeft om dit woord te begrijpen, uit te spreken en te vertalen naar voedingsmiddelen die effectief kaas zijn? De kans is zeer klein dat je daar vandaag nog zicht op hebt. Nochtans gebruik je het woord vandaag vloeiend en in de juiste context. Het is een onbewust aangeleerd patroon geworden. Een gelijkaardig leerproces vindt plaats als het over de opbouw van onze persoonlijkheid gaat. Net als het woord kaas, is het gedrag een onbewust aangeleerd patroon geworden zonder er nog bij stil te staan of het nog nodig is.

Toen je als kind op de wereld kwam hield de wereld geen steek. Je werd gebombardeerd door boodschappen en ervaringen dit totaal onzinnig leken. Kleine kinderen moeten hard werken om er iets zinnigs van te maken en gelukkig hebben ze meestal 2 machtige reuzen (ouders) in hun leven die hen geleidelijk aan leren hoe de vork aan de steel zit. Als kind is je brein nog in volle ontwikkeling en je trekt niet altijd de meest helpende conclusies. Vaak waren ze op dat moment wel logisch binnen de perceptie van een kinderlijke wereld en ongetwijfeld werden je overtuigingen versterkt door de boodschappen van je ouders. Zo ontwikkelen we allemaal een unieke persoonlijkheid op basis van onze ervaringen. Daarom zijn we allemaal anders, net zoals geen enkele boom hetzelfde is.

We nemen enkele eenvoudige voorbeelden om de vergelijking helderder te maken:

De oudste

Beeld je 3 kinderen in die een half uurtje alleen in huis spelen terwijl moeder en vader even in de tuin werken. Op het moment dat ma en pa binnenkomen ligt er een gebroken vaas in de gang. Ma en pa zijn wat vermoeid en schieten uit hun sloffen. Wie van de 3 kinderen zal in een doorsnee gezin als eerste aangesproken worden? Juist, de oudste!

De oudste krijgt vaak een boodschap zoals: Waarom heb je er niets aan gedaan? Jij bent de oudste, je kon toch op je broertjes/zusjes letten? Zo leert het oudste kind onbewust dat het verantwoordelijkheid moet dragen over anderen. Op zich is daar niets mis mee maar afhankelijk van de situatie kan dit heel oneerlijk aanvoelen voor dit kind. Als dit weinig voorkomt kan de oudste zijn frustraties uiten en gaat de situatie voorbij maar als deze boodschap structurele gegeven wordt gaat de oudste dit stilaan maar zeker aannemen als waarheid en zich ernaar beginnen gedragen… ook al is hij/zij nog veel te jong om dit soort verantwoordelijkheid te dragen. Het is tenslotte ook nog een kind.

Dezelfde boodschap kan ook als compliment verpakt worden: "goh, als jij er bent, dan hebben mama en papa wat rust. Wat ben jij toch een flinke meid/jongen". Dat klinkt rationeel als goedbedoeld compliment maar de essentie is principieel net hetzelfde. Opnieuw: Als de oudste deze boodschap genoeg krijgt gaat het kind dit stilaan maar zeker aannemen als waarheid en zich ernaar beginnen gedragen, ook al is hij/zij nog veel te jong om dit soort verantwoordelijkheid te dragen. En bij een positieve verpakking, in dit geval een compliment, wordt het gedrag vaak nog dieper geïnstalleerd. Net zoals wij niet meer weten waar we het voor kaas leerden, weet zij niet meer waar ze leerde te veel verantwoordelijkheid te dragen.

Laatst nog kwam ik bij vrienden lang en sprak hun 8-jarige dochter mij als eerste aan: "ssst, ons zusje slaapt", terwijl ze de rest van de avond in alle stilte in een hoekje speelde om niet te veel lawaai te maken. Op zich is dat een mooie en vertederende gebeurtenis en is daar helemaal niets mis mee. Mama en papa zijn trots op zo een flinke dochter en het meisje voelt zich goed omdat ze heel wat spreekwoordelijke aaitjes op het hoofd krijgt. Het zou niet onlogisch zijn dat zij later leidinggevende wordt, ze is het namelijk gewoon geworden om veel verantwoordelijkheid te nemen.

Het schoentje begint pas te knellen als dit meisje dit gedrag op structurele wijze begint aan te nemen in de loop van haar leven, zonder besef of controle. Het gunstig voordeel van haar onbewuste patroon is dat ze een succesvolle carrière heeft gekregen. Het mogelijke nadeel van haar onbewuste patroon is dat ze op haar 30ste volledig uitgeblust is geraakt omdat ze het gevoel heeft dat ze de wereld draagt en werknemers heeft die schijnbaar niets zonder haar hulp kunnen doen. Ze rijdt voortdurend op volle gas. Als een burn-out om de hoek loert ploft ze zich uitgeblust neer in de zetel van haar therapeut en zegt ze: "ik ben zo…".

Ooit was het de slimste oplossing om veel verantwoordelijkheid te dragen maar dat is in haar huidige levensfase niet meer het geval. Integendeel, het beperkt haar om wat meer voor zichzelf (of haar eigen gezin) te zorgen. Ze is het 'normaal' beginnen vinden dat ze al die balletjes in de lucht moet houden. Het voelt voor haar tegen dan al heel onnatuurlijk aan om voor zichzelf te zorgen omdat ze haar eigenwaarde uit al die zorg voor anderen heeft gehaald. Al sinds kind werd ze geprezen voor haar verantwoordelijkheidsgevoel en plots lijkt dat allemaal weg te vallen.

Goedbedoelde adviezen van de omgeving zoals "stop om voor anderen te zorgen" voeden die angst voor het onnatuurlijke nog meer. Vergelijk dat laatste opnieuw met het leerproces. Ooit heb je Nederlands geleerd (gezin van oorsprong) en dat kwam je goed van pas (erkenning - of het tegendeel; niet verstoten worden). Maar als je naar Frankrijk verhuist doe je jezelf geen plezier om dat Nederlands hardnekkig vast te houden. Je trapt voor jezelf onbewust op de rem. Nee, het is veel zinvoller om Frans te leren. De adviezen in de volksmond lijken vaak op "leer je Nederlands af" maar dat is helemaal niet nodig. Die taal komt in de juiste omstandigheden goed van pas. Een goede coach gaat met jou op zoek naar het land waar je tegenwoordig woont. Enerzijds om raakvlakken te zoeken tussen de taal van herkomst en de nieuwe taal. Anderzijds om je op weg te helpen met basiswoordenschat. Zo kan je je voet stilaan maar zeker van de rem halen zodat het minder energie kost om op volle gas te rijden.

De jongste

Deze voorbeelden zijn bewust eenvoudig gemaakt maar we kunnen met die bril ook eens naar de jongste kijken, in dit voorbeeld 2 jongens. Wat leert hij typisch in een doorsnee gezin? De jongste heeft de kracht en verstand van zijn broer nog niet want die is technisch slimmer en fysiek en sociaal sterker. De jongste is meestal heel clever want hij moet heel ingenieus te werk gaan om toch zijn zin te krijgen. Hij haalt alle trucjes uit de kast om zijn zin van ma en pa te krijgen of gewoon de oudste op de kast te jagen. De jongste leert onbewust manipuleren en leert te sturen van onderuit, wat vaak resulteert in een talentvolle persoon.

De jongste leert in dit voorbeeld zijn plek niet nemen want hij concludeerde als kind zeer vaak: "wat ik ook zeg… ze luisteren toch niet naar mij". Als kind was een leeftijdsverschil van 3 jaar gigantisch maar onder volwassen mensen is die marge veel kleiner. Vroeger was dit waarschijnlijk waar maar vandaag kan de situatie drastisch veranderd zijn terwijl hij zijn patronen van een onderworpen rol blijft herhalen. Dit is de persoon die later zegt: "ik wil wel leiding geven maar ik wil geen baas zijn" en zo zijn eigen ambities verstikt. Hij trapt al op de rem nog voor er gas gegeven wordt.

Zijn overtuigingen worden nog versterkt omdat hij, als de benjamin van het gezin, vaak boodschappen krijgt zoals: "jij gaat voor altijd mijn kindje blijven" of "blijf maar lang genoeg thuis". De benjamin van het gezin wordt vaak vertroeteld waardoor hij later in conflict zit als hij effectief zijn plaats wil (of moet) nemen. Je krijgt voor je gedrag vaak erkenning en dat versterkt de fantasie dat je geen erkenning meer krijgt als je dat niet meer doet.

1+1 = 2

In beide voorbeelden, die op een bepaalde manier als tegengestelden opgroeien, zijn de personen zaken beginnen afleren. In beide gevallen zijn ze hun eigen behoeften beginnen onderdrukken waardoor ze elk op hun manier met één voet op de rem leven. De ene zijn remmen beginnen te stinken (te veel verantwoordelijkheid) en de andere staat stil (onderworpen positie). Als we de vertaling maken naar de sociale psychologie hebben ze hun assertiviteit afgeleerd. De ene zit op het agressieve spectrum en de andere op het passieve.

Assertiviteit is niet genetisch bepaald. Je bent assertief geboren en in de loop der jaren ben je dingen beginnen afleren. Heb je ooit een baby gezien die denkt: ik zal maar stoppen met wenen van die naast mij doet het gewoon veel beter?

Een onbalans is aangeleerd of afgeleerd gedrag, niet meer niet minder. We gebruiken voor assertiviteit een andere logica maar net zoals een taal kan je het opnieuw leren. Een beter begrip van je eigen situatie kan wonderen verrichten en het is een ideaal startpunt als je écht iets wil veranderen.

Wil jij je eigen remmingen ontdekken en op volle gas gaan leven? Contacteer ons vrijblijvend voor meer informatie.

Tip: Neem ook eens een kijkje op onze blog.